Trauma Een kind begint zijn leven in de buik als een onbeschreven blad, met zijn hart open en klaar om zich te hechten. Een baby’tje dat opgroeit in een thuissituatie die sensitief en responsief op hem reageert, ontwikkelt duizend nieuwe hersenverbindingen per seconde.

In de eerste levensjaren ontwikkelen kinderen zich enorm snel. Van baby naar brabbelende, voorzichtig stappende dreumes, tot een kind dat met zijn rugtas de basisschool inloopt. Met open hart en voldoende vertrouwen om vriendschappen te sluiten en zich te ontwikkelen tot zelfstandige volwassene.

Bij (chronisch) getraumatiseerde kinderen gaat dit anders. Soms al tijdens de zwangerschap is er sprake van stress en onveiligheid, zodat het baby’tje al met veel stress ter wereld komt. Of het kind groeit op met onvoorspelbare, onbeschikbare of zelfs agressieve ouders. Het kind leert daarvan dat volwassenen niet te vertrouwen zijn. Ook ontwikkelen zij een negatiever zelfbeeld, want ze worden niet gezien, niet gehoord en niet erkend. Het kind leert zijn emoties van pijn en verdriet te onderdrukken, en bouwt hiermee een muurtje om zijn hart. Het verliest zijn onbevangenheid, wordt alert en wantrouwend naar de buitenwereld. Het moet overleven.

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen Dit zijn kinderen die we veel tegenkomen in een pleeggezin of gezinshuis. Jonge overlevertjes die hebben geleerd voor zichzelf te zorgen, die de controle over hun leven dus niet uit handen durven te geven. Kinderen die het niet gewend zijn dat volwassenen onvoorwaardelijk van hen houden, beschikbaar zijn en voor hen zorgen. Als zij zich eenmaal veilig voelen, gaan ze vaak praten over nare dingen uit het verleden. Na de stabilisatiefase komen de trauma’s los en kunnen ze verwerkt worden. Dit zijn vaak heftige verhalen met herbelevingen en triggers die ook voor degenen die voor het kind zorgen heftig en zelfs traumatiserend kunnen zijn. Pleegouders kunnen zich machteloos gaan voelen in de zorg voor het kind, het gedrag lijkt alleen maar te verergeren en het wordt niet altijd gezien door hulpverleners of buitenstaanders.

Secundair trauma Het zorgen voor kinderen met zo’n voorgeschiedenis vraagt kennis over hoe het brein van getraumatiseerde kinderen werkt en vaardigheden om een kalm brein te houden en kinderen te helpen reguleren. Tegelijkertijd vraagt het ook alertheid op zelfzorg van de opvoeder. Hulpverleners en opvoeders kunnen symptomen van uitputting van mededogen en secundaire stress ervaren. Bij uitputting van mededogen kan het zijn dat de eigen empathie van opvoeders op een gegeven moment op raakt en dat ze last krijgen van klachten als frustratie, stress en burn-out. Maar het kan ook zijn dat ze zelfs klachten ontwikkelen die op een trauma lijken. Als opvoeders zelf klachten krijgen als nachtmerries, onrust, oververmoeidheid, herbelevingen of als ze te gericht zijn op triggers van het kind, kan er sprake zijn van secundaire traumatisering.

Zowel pleegouders als hulpverleners moeten hier alert op zijn bij zichzelf en de ander. Het voorkomen van deze klachten vraagt om goede zelfzorg. Carina van Kregten, EMDR-therapeut en mede-ontwikkelaar van de training ‘zorgen voor getraumatiseerde kinderen’ legt dit uit aan de hand van de metafoor van het zuurstofmasker. Bij de start van een vlucht drukt de stewardess ouders op het hart eerst hun eigen zuurstofmasker op te zetten, omdat ze anders niet meer goed voor hun kind kunnen zorgen. Met getraumatiseerde kinderen in huis sta je vierentwintig uur per dag aan, dus een concreet en goed zelfzorgplan is hierbij belangrijk om het vol te kunnen houden.

Door Karin Zanin, redactielid BIJ ONS en gezinshuisouder, met specialisatie in observatie en stabilisatie van (chronisch) trauma, en Maud Verhoofstad, redactielid van BIJ ONS, pleegouder, vertrouwenspersoon en mantelzorgmakelaar.