Tips van de redactie over verlies en rouw
Als redactie overkomt het ons vaker: vergadertijd tekort en ideeën teveel. Het thema 'Rouw en verlies' raakte ons hart. En juist daarom bleken we een rijke inspiratiebron te zijn van allerlei tips. Om toch podium te kunnen geven aan de interessante boeken die voorbij kwamen, de websites die werden gesuggereerd en de deskundigen die werden genoemd, besloten we ze zoveel mogelijk te verzamelen in een extra artikel. We beseffen dat het geen compleet overzicht is en nodigen je van harte uit om aan te vullen. Heb je een suggestie voor een boek, podcast, film of iets anders dat niet gemist kan worden in dit artikel? Laat het weten door een mailtje te sturen naar bijons@denvp.nl!
Algemene tips
Hoe gaan kinderen om met gevoelens van verlies en rouw?
- Alle emoties mogen er zijn. Rouwen is als een vingerafdruk, elk persoon, elk kind, iedereen doet het op zijn eigen manier. Bij kinderen gaat rouw in fases, soms zijn ze te druk met een ander ontwikkelingsgebied en is er even geen ruimte voor emoties. Emoties moeten geuit worden en kunnen stromen.
- Schrik niet als kinderen (tijdelijk) een terugval hebben. Weer meer nabijheid van de volwassene nodig hebben, gaan duimen, in bed/broek plassen. Rouwen is hard werken, ook voor kinderen!
- Emoties kunnen een extra gelaagdheid of complexiteit hebben. Dat kan invloed hebben op de manier waarop kinderen emoties tonen of juist niet. Een voorbeeld is een pleegkind dat niet over moeder wil praten omdat ze, vanuit een eerder trauma bang is om te gaan huilen. Ze wil daarom geen herinneringen ophalen.
- Een ander aspect is juist dat kinderen soms hebben geleerd verliesgevoelens in te zetten voor extra aandacht of omdat ze een taak of opdracht niet willen doen. Het verschil tussen de pure emoties en ingezet verlies is niet altijd makkelijk te zien. Ben je ervan bewust dat dit kan voorkomen en kijk of er een patroon is in de momenten waarop emoties getoond of mogelijk 'ingezet' worden. Spreek het kind dan niet direct daarop aan, maar stimuleer om de taak toch te doen zonder de emoties te ontkennen.
Hoe geef je woorden aan verlies en rouw?
- Benoem ervaringen en de emoties zo concreet en laagdrempelig mogelijk. Niet met grote woorden en alsof je ervoor gaat zitten. Doe het gewoon tussendoor. Daarmee geef je aan dat het er mag zijn en erbij hoort. Laat het kind het tempo bepalen. Kinderen willen ook dat hun leven gewoon doorgaat: afspreken met vrienden, gewoon naar school gaan.
- Geef goede duidelijke woorden aan het feitelijke verlies. Zeg bij overlijden niet: ‘hij slaapt’, maar gewoon ‘hij is dood’. Of ‘nee je woont niet bij mama, verdrietig hè?’ en ga dan weer verder waarmee je bezig bent. Draai er niet om heen. Als je er gewoon over mag praten, dan wordt het iets dat vanzelfsprekend is.
- Doe geen beloftes die je niet kan waarmaken. Niet ‘je blijft altijd bij mij wonen’, maar ‘je hoort bij ons, we blijven van je houden’. In plaats van ‘ik ga niet dood’, als een kind vraagt of jij ook doodgaat, ‘dat weet je nooit, maar ik ben niet ziek nu.’
Hoe geef je ruimte aan verlies en rouw?
Het kan enorm helpend zijn om verlies tastbaar te maken voor een kind en er samen praktisch mee aan de slag te gaan. Op die manier kan een kind uiting geven aan zijn emoties zonder er meteen woorden aan te hoeven geven. Sluit daarbij aan bij de geloofsovertuiging van het kind. Als je pleegkind bijvoorbeeld gelovig is opgevoed, sluit aan bij zijn gevoelens en manier van verwerken. Misschien vindt het kind het fijn om te bidden of een kaarsje in de kerk aan te steken. Geef daar dan ruimte aan en heb er geen oordeel over. Enkele voorbeelden:
- Markeer het verlies in huis met een plekje voor een foto of een voorwerp van degene die overleden is en een brandend kaarsje ernaast. Koester de herinneringen.
- Maak samen met het kind een schatkistje. Zie alinea Schatkistje in artikel Verlies en rouw in pleegzorg.
- Gebruik de invulboekjes die er zijn; zie ook de recensies.
Tenslotte is het belangrijk om ervoor te waken dat je jezelf als pleegouder niet overvraagt. Je mag in de eerste plaats ouder/verzorger zijn en natuurlijk hoort ondersteunen bij verlies en rouw daarbij. En aarzel zeker niet om de hulp van een professional in te schakelen, wanneer je het niet goed weet of je te veel wordt. Dat kan een leerkracht zijn, sociaal-maatschappelijk werker op school of een therapeut. Je pleegzorgbegeleider kan je ook altijd helpen daarbij de juiste weg te vinden.
Leestips voor kinderen
Voor alle leeftijden
- Onzichtbaar verdriet - Praktisch werkboek voor kinderen en jongeren in verliessituaties, Larissa van der Molen Praktisch werkboek voor kinderen en jongeren in verliessituaties. Een boek voor iedereen die meer wil weten over de vele mogelijkheden om creatief aan de slag te gaan bij een (naderend) en vaak onzichtbaar verlies. Het gaat in op hoe je verlies en rouw vorm kan geven in het dagelijkse leven. De verlieservaringen die opgenomen zijn in dit boek richten zich op ‘verlies bij leven’ ofwel ‘levend verlies’. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/f/onzichtbaar-verdriet/9200000096082982/
- Als verdriet op bezoek komt, Eva Eland Prachtig en toegankelijk prentenboek over verdriet en troost voor jong en oud. Een perfect boek om met kinderen te praten over emoties. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/als-verdriet-op-bezoek-komt/9200000095274332/
Voor kinderen tot 9 jaar
- Dood is niet gewoon - Over de dood van een ouder, Martine F. Delfos Dit is een therapeutisch verhaal voor kinderen van vier tot negen jaar. Het gaat over Ilse. Haar vader is plotseling overleden. Het is bedoeld voor kinderen die het overlijden van een betekenisvol iemand, met name een ouder, meemaken. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/dood-is-niet-gewoon/1001004005592741/
- Woezel & Pip - Dag lief muisje, Guusje Nederhorst Gevoelig en toegankelijk prentenboek over het verliezen van een dierbare en afscheid nemen binnen de veilige en vertrouwde belevingswereld van de Tovertuin. Deze uitgave is een samenwerking tussen Dromenjager en stichting Achter de Regenboog. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/woezel-pip-dag-lief-muisje/9200000123281611/
- De prins en het kasteel, Riet Fiddelaers-Jaspers Dit prentenboek is geschreven voor kinderen die te maken hebben met ingrijpende gebeurtenissen in hun leven. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/de-prins-en-het-kasteel/9200000102965125/
- Papa Draak wordt niet meer beter, Sascha Groen In dit liefdevolle prentenboek voor peuters en kleuters wordt op een eerlijke manier over ziekte, de dood en rouw verteld. Een kleurrijk verhaal waarin ondanks het zware onderwerp ruimte is voor humor. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/papa-draak-wordt-niet-meer-beter/9200000132212857/
Voor kinderen van 9 tot 12 jaar
- Doorleefboek/Meeleefboek, Ellen Dreezens Een lees- en werkboek voor kinderen in rouw; met de opdrachten verkennen kinderen, samen met de volwassene die hen ondersteunt, wat er allemaal bij rouw komt kijken. Het is geschikt voor kinderen van basisschoolleeftijd. Het bijbehorende Meeleefboek is voor de hulp-volwassene die het kind begeleidt. Dat is iemand van buiten het gezin, die niet direct getroffen is door het verlies. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/doorleefboek/9200000096045019/
- Alles wat was - Hoe ga je om met afscheid?, Stine Jensen Aan de hand van herkenbare situaties, waargebeurde anekdotes en filosofische wijsheden geeft Stine kinderen inzichten en tips om met verlies of verandering om te gaan. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/alles-wat-was/9200000114281296/
- Ik hoor bij jullie allebei - Werkboek voor echtscheidingskinderen, Riet Fiddelaers-Jaspers Een werkboek voor kinderen vanaf 10 jaar van wie de ouders zijn gescheiden om uiting te geven aan hun gevoelens en de vragen die er leven. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/ik-hoor-bij-jullie-allebei/1001004010528334/
Voor kinderen en tieners
- Niet alleen op de wereld - Over het verlies van een ouder als je nog jong bent, Dorien Verloop Dit boek gaat niet alleen over rouw en verlies, maar ook over hoop en liefde. Het bevat openhartige verhalen van jongeren die één of beide ouders verloren. Daarnaast komen deskundigen aan het woord over rouw bij jongeren. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/niet-alleen-op-de-wereld/9300000123687367/
- Het alfabet voor groot verdriet, Sassafras De Bruyn Het alfabet voor groot verdriet helpt ons bij wat we zo moeilijk vinden: kinderen bijstaan in groot verdriet. In een heldere, zachte en toegankelijk taal legt psychiater en rouwdeskundige Uus Knops cruciale woorden uit die te maken hebben met de dood. Omdat kinderen die uitleg verdienen. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/het-alfabet-voor-groot-verdriet/9300000153472779/
- Survivalgids - Wat als je iets heel ergs meemaakt?, Eva Kestens Doe-boek voor kinderen met een trauma. Kinderen leren zichzelf beter te begrijpen en ontdekken hoe anderen kunnen helpen. Trauma is voor elk kind anders. Het kan gaan over o.a. ziekte of verlies, pesten, spanningen of geweld, ongeval, racisme, scheiding, oorlog, emotionele of fysieke verwaarlozing. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/survivalgids-wat-als-je-iets-heel-ergs-meemaakt/9200000119377124/
Lees-, kijk- en luistertips voor (pleeg)ouders
- Manu Keirse, klinisch psycholoog en de autoriteit in België als het om verdriet, verlies en de laatste levensfase gaat, heeft veel boeken geschreven, o.a. Helpen bij verlies en verdriet - Een gids voor het gezin en de hulpverlener - Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/helpen-bij-verlies-en-verdriet/9200000075930492/ Kinderen helpen bij verlies - Een boek voor iedereen die van kinderen houdt - Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/kinderen-helpen-bij-verlies/9200000125006120/ Op YouTube zijn ook verschillende lezingen door Manu Keirse te zien: https://www.youtube.com/@uitvaart/search?query=manu%20keirse.
- Landkaart van rouw Deze landkaart is een hulpmiddel bij de begeleiding van verlies dat het leven ingrijpend verandert. Het kan gaan om allerlei soorten verlies. De kaart biedt overzicht op het hele rouwproces. https://jouwwegvindennaverlies.nl
- Jong verlies - Rouwende kinderen serieus nemen, Riet Fiddelaers-Jaspers Een boek voor ouders, leerkrachten en zorgprofessionals bij het opvangen en begeleiden van rouwende kinderen. Lees de recensie. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/jong-verlies/9200000030321807/
- Een rugzak vol verdriet - Kwetsbaarheid en kracht van rouwende jonge mensen, Riet Fiddelaers-Jaspers Een handboek voor rouw bij jongeren tussen de 12 en 20 jaar. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/een-rugzak-vol-verdriet/9200000107638167/
- Rouw bij kinderen en jongeren - Over het begeleiden van verliesverwerking, Mariken Spuij Dit boek biedt handreikingen om kinderen en jongeren te steunen bij het rouwproces. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/rouw-bij-kinderen-en-jongeren/9300000169066935/
- Kon je dan niet blijven voor mij? - Kinderen en jongeren ondersteunen na zelfdoding in hun omgeving, Riet Fiddelaers-Jaspers Een boek voor en over gezinnen met kinderen en jongeren die geconfronteerd worden met zelfdoding. Het is een handreiking voor met name ouders, maar ook voor leerkrachten en hulpverleners. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/kon-je-dan-niet-blijven-voor-mij/9200000011873607/
- Een pleister tegen tranen - Ondersteuning van kinderen en jongeren met een ernstig zieke ouder, T. van Roosmalen Dit boek is een handreiking voor ouders en voor professionals in de zorg, de hulpverlening en in het onderwijs. Het geeft inzicht in de beleving en reacties van kinderen en in de dynamiek in het gezin tijdens verschillende fasen van het ziekteproces. Daarnaast biedt het een concreet houvast bij allerlei vragen, zorgen en twijfels. Specifieke aandacht is er voor thema’s die centraal staan als een ouder ongeneeslijk ziek is. Bestellen: https://www.bol.com/nl/nl/p/een-pleister-tegen-tranen/9200000130393103/
- Podcast over levend verlies bij ouders van kinderen met een beperking: https://levend-verlies.nl/
Interessante websites
- Stichting In de Wolken - gespecialiseerd in verliessituaties ➡️ https://www.in-de-wolken.nl/
- Verlies en rouw in het gezin | Nederlands Jeugdinstituut (NJI) - nationaal kenniscentrum over opgroeien ➡️ nji.nl
- Stichting Achter de Regenboog - voor kinderen en jongeren bij wie iemand dood is gegaan ➡️ https://achterderegenboog.nl/
- Villa Penedo - over leven met gescheiden ouders ➡️ https://www.villapinedo.nl/
Door redactie BIJ ONS